รส เย็น	เป็นรสยาแก้ไข้ ในกองฤดูร้อน สำหรับแก้ในทาง เตโชธาตุ เช่น เกสรดอกไม้หอมเย็น สัตตเขา เนสงเขี้ยว บอระเพ็ด ใบพิมเสน ใบมะยม ใบมะเฟือง จันทน์แดง จันทนา รากเหมือดคน น้ำประสานทอง ยาที่เข้าใบไม้ เกสรดอกไม้ เช่น ยามหานิลแท่งทอง ยาเขียวหอม ยาจันทลีลา ยาจักรวาลฟ้าครอบ ยาประสะจันทร์แดง ยามหากาฬ สรรพคุณ : แก้โรคในกองเตโชธาตุ แก้พิษ ไข้กาฬ ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ แสลงกับโรค : โรคลม
รส ร้อน	เป็นรสยาแก้ไข้ ในกองฤดูฝน สำหรับแก้ในทาง วาโยธาตุ เช่น พริกไทย ดีปลี ขิงแห้ง รากช้าพลู เถาสะค้าน กะเพรา กระเทียม กระชาย ใบแก้ว เจตพังคี ใบสมอทะเล หัสคุณทั้ง 2 ผักคราด เปล้าทั้ง 2 ยาที่เข้าเบญจกูล ยาประสะไพล ยาไฟห้า ยาไฟประลัยกัลป์ ยาธรณีสัณฑฆาต ยาชุมนุมวาโย ยาวิสัมพยาใหญ่ สรรพคุณ : แก้โรคในกองวาโยธาตุ แก้ลมกองหยาบ ขับผายลม แก้ลมแน่นจุกเสียด แก้ลมพรรดึก ขับโลหิต บำรุงธาตุ (เพิ่มไฟธาตุ) แสลงกับโรค : ไข้ที่มีพิษร้อน สตรีมีครรภ์อ่อน ๆ
รส สุขุม	เป็นรสยาแก้ไข้ ในกองฤดูหนาว สำหรับแก้ในทาง โลหิต เช่น กฤษณา ขอนดอก กระลำพัก ชะลูด อบเชย หญ้าฝรั่น เตยหอม แฝกหอม ชะมดเชียง รากกรุงเขมา โกฐเทียน เกสรและเครื่องเทศที่มีกลิ่นหอม ยาที่เข้าโกฐเทียน เช่น หอมเทพวิจิตร ยาหอมทิพย์โอสถ ยาหอมนวโกฐ ยาหอมอินทจักร์ ยาสว่างอารมณ์ ยากำลังราชสีห์ ยากล่อมอารมณ์ ยาสังข์วิชัย สรรพคุณ : แก้โรคในกองอาโปธาตุ แก้เสมหะและโลหิต แก้ลมกองละเอียด ลมวิงเวียน หน้ามืด ใจสั่นหวั่นไหว บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง แก้ไข้ที่ใช้ยารสเย็นไม่ได้ แสลงกับโรค : ไข้ที่มีพิษร้อนจัด

ในคัมภีร์ธาตุวิภังค์ กล่าวไว้ดังนี้

1. รส ฝาด เป็นรสยาซาบไปในเนื้อ
2. รส เผ็ด เป็นรสยาซาบไปในผิวหนังทุกเส้นขน
3. รส เค็ม เป็นรสยาซาบไปในทุกเส้นเอ็นและกระดูกทั่วสรรพางค์
4. รส เปรี้ยว ซาบไปในเส้นเอ็นทั่วสรรพางค์กาย

ในคัมภีร์ธาตุวิภังค์ กล่าวไว้ดังนี้

1. รส เผ็ดร้อน บำรุงไฟธาตุ ทำให้อาหารงวด ทำให้อาหารสุก ระงับพิษไม่ให้เจริญ ระงับความเกียจคร้าน
2. รส ฝาด เจริญไฟธาตุ แก้กระหายน้ำ ให้เจริญผิวกายและเนื้อระงับอาการไหลซึมของน้ำต่าง ๆ ในการรัดทวาร และโสรตต่างๆ ให้ตีบแคบ
3. รส เปรี้ยว บำรุงไฟธาตุ เจริญอาหาร กระทำของดิบให้สุก ทำให้ ดี ลม เสลด อนุโบม ตามซึ่งตน (กินแต่พอควรทำให้เกิดคุณใช้ไม่เป็นเกิดโทษ)
4. รส หวาน ชอบกับยา ให้เจริญรสธาตุ บำรุงร่างกาย
5. รส ขม เจริญไฟธาตุ แก้ร้อนในกระหายน้ำ ทำให้มูตร และคูถบริสุทธิ์ เจริญอาหาร ช่วยระงับน้ำเหลือง
6. รส เค็ม เผาโทษ เผาเขฬะ เจริญไฟธาตุ ทำให้ทวารและโสรตต่าง ๆ คล่อง

ในคัมภีร์วรโยคสาร ได้กล่าวถึงรสยา 6 รส แก้โรคดังนี้

1. กฏุกะ คือ รสเผ็ด
   กระทำให้กำลังน้อย ระงับความเกียจคร้าน ระงับพิษ ไม่ให้เจริญบำรุงไฟธาตุและให้อาหารสุก
2. กะสาวะ คือ รสฝาด
   เจริญไฟธาตุ แก้กระหายน้ำ ให้เจริญผิวกายและเนื้อ
3. อัมพิระ คือ รสเปรี้ยว
   ทำให้ดี ลม เสลดอนุโลมตามซึ่งตนและเจริญรสอาหาร บำรุงไฟธาตุกระทำสารพัดที่ดิบให้สุก ถ้าใช้เป็นเกิดคุณ ใช้ไม่เป็นเกิดโทษ
4. มธุระ คือ รสหวาน
   ชอบกับยาให้เจริญรสธาตุ
5. ติตติกะ คือ รสขม
   เจริญไฟธาตุ แก้ร้อน แก้ระหายน้ำ กระทำให้มูตรและ คูถบริสุทธิ์เจริญรสอาหาร
6. ลวณะ คือ รสเค็ม
   เผาโทษเผาเขฬะ ให้เจริญไฟธาตุ

ในคัมภีร์ธาตุวิวรณ์ กล่าวไว้ดังนี้

1. รส เผ็ดร้อน
2. รส ฝาด
3. รส เปรี้ยว
4. รส หวาน
5. รส ขม
6. รส เค็ม
7. รส หอมเย็น
8. รส มัน

ในคัมภีร์ธาตุวิวรณ์ กล่าวไว้ดังนี้

1. รส เผ็ดร้อน แสลงกับโรค ไข้ตัวร้อน เพ้อคลั่ง
2. รส ฝาด แสลงกับโรคไอ ท้องผูก โรคลม โรคพรรดึก ท้องผูก เตโชธาตุพิการ (ธาตุไฟ)
3. รส เปรี้ยว แสลงกับโรค น้ำเหลืองเสีย ท้องเสีย และไข้ต่างๆ
4. รส หวาน แสลงกับโรค ฟันผุ เสมหะเฟื่อง อาเจียน โรคเบาหวาน น้ำเหลืองเสีย บาดแผล
5. รส ขม แสลงกับโรค หัวใจพิการ โรคลม จุกเสียด แน่นเฟ้อ
6. รส เค็ม แสลงกับโรค อุจจาระธาตุพิการ โรคบิดมูกเลือด กระเพาะอาหารเป็นแผล
7. รส หอมเย็น แสลงกับโรค ลมจุกเสียดแน่น ลมป่วง
8. รส มัน แสลงกับโรค เสมหะพิการ เช่น ไอ หอบ บิด และไข้ต่างๆ ร้อนในกระหายน้ำ
9. เมาเบื่อ แสลงกับโรค หัวใจพิการ ไอ
รส จืด ขับมูตร อยู่ในสูตรยาแก้ไข้ ไม่แสลงกับโรคใด

ปถวี (20) ฝาด หวาน มัน เค็ม

อาโป (12) เปรี้ยว ขม เมาเบื่อ

วาโย (6) สุขุม เผ็ดร้อน

เตโช (4) เย็น จืด

ปฐมวัย โรคเพื่อ เสมหะ สมุฎฐานอาโป หวาน เปรี้ยว ขม

มัชฌิมวัย โรคเพื่อ โลหิตดี สมุฎฐานเตโช เปรี้ยวฝาด เปรี้ยวเค็ม ขม

ปัจฉิมวัย โรคเพื่อ ลมกำเริบ สมุฎฐานวาโย ขม ร้อน เค็ม ฝาด หอม

คิมหันตฤดู ร้อน โรคเพื่อเตโชธาตุพิการ โรคปิตตะพิการคือดีพิการ รส เย็นและ จืด

วสันตฤดู ฝน โรคเพื่อวาโยธาตุพิการ โรควาตะ รสร้อนและสุขุม

เหมันตฤดู หนาว โรคเพื่ออาโปธาตุพิการ สมุฏฐานเสมหะ รส สุขุมหรือเปรี้ยว

กาล 3

ยามที่ 1 (6-10) (18-22) โรคเพื่อเสมหะ ใช้ น้ำกระสายยารส เปรี้ยว

ยามที่ 2 (10-14) (22-2) โรคเพื่อโลหิตและดี ใช้ น้ำกระสายยารส ขม

ยามที่ 3 (14-18) (2-6) โรคเพื่อลม ใช้ น้ำกระสายยารส ร้อน

กาล 4

ยามที่ 1 (6-9) (18-21) สมุฎฐานอาโป พิกัดเสมหะ

ยามที่ 2 (9-12) (21-24) สมุฏฐานอาโป พิกัดโลหิต

ยามที่ 3 (12-15) (0-3) สมุฏฐานอาโป พิกัด ดี

ยามที่ 4 (15-18) (3-6) สมุฏฐานวาโย พิกัด วาตะ (ลม)

จำกัดตัวยาน้อยอย่าง เรียกชื่อตรงตามตัวยา มักเป็นตัวยาเดียวกัน ที่มีความต่างกัน

ต่างกันที่ ขนาด	กระพังโหมทั้ง 2 คือ กระพังโหมน้อย กระพังโหมใหญ่ ข่าทั้ง 2 คือ ข่าเล็ก ข่าใหญ่ ตับเต่าทั้ง 2 คือ ตับเต่าน้อย ตับเต่าใหญ่ เปล้า ทั้ง 2 คือ เปล้าน้อย เปล้าใหญ่ เร่วทั้ง 2 คือ เร่วน้อย เร่วใหญ่ ส้มกุ้งทั้ง 2 คือ ส้มกุ้งน้อย ส้มต้มกุ้งใหญ่ หญ้าเกล็ดหอย ทั้ง 2 คือ หญ้าเกล็ดหอยเล็ก หญ้าเกล็ดหอยใหญ่
ต่างกันที่ สี	การบูรทั้ง 2 คือ การบูรดำ การบูรขาว กระดูกไก่ ทั้ง 2 คือ กระดูกไก่ดำ กระดูกไก่ขาว กระวาน ทั้ง 2 คือ กระวานดำ กระวานขาว พริกไทย ทั้ง 2 คือ พริกไทยดำ พริกไทยขาว (ล่อน) กะเพรา ทั้ง 2 คือ กะเพราแดง กะเพราขาว หัวกระดาด ทั้ง 2 คือ หัวกระดาดแดง หัวกระดาดขาว ต้นก้างปลา ทั้ง 2 คือ ต้นก้างปลาแดง ต้นก้างปลาขาว ขี้กาทั้ง 2 คือ ขี้กาแดง ขี้กาขาว ขอบชะนาง ทั้ง 2 คือ ขอบชะนางแดง ขอบชะนางขาว แค ทั้ง 2 คือ แคแดง แคขาว จันทน์ ทั้ง 2 คือ จันทน์แดง จันทน์ขาว เจตมูลเพลิง ทั้ง 2 คือ เจตมูลเพลิงแดง เจตมูลเพลิงขาว เทียน ทั้ง 2 คือ เทียนแดง เทียนขาว บัวหลวง ทั้ง 2 คือ บัวหลวงแดง บัวหลวงขาว ผักเป็ด ทั้ง 2 คือ ผักเป็ดแดง ผักเป็นขาว ผักแพว ทั้ง 2 คือ ผักแพวแดง ผักแพวขาว ฝ้าย ทั้ง 2 คือ ฝ้ายแดง ฝ้ายขาว เถามวก ทั้ง 2 คือ เถามวกแดง เถามวกขาว ละหุ่ง ทั้ง 2 คือ ละหุ่งแดง ละหุ่งขาว สัตตบงกชทั้ง 2 คือ สัตตบงกชแดง สัตตบงกชขาว หางไหลทั้ง 2 คือ หางไหลแดง หางไหลขาว กำมะถัน ทั้ง 2 คือ กำมะถันแดง กำมะถันเหลือง
ต่างกันที่ รส	มะขามทั้ง 2 คือ มะขามเปรี้ยว มะขามหวาน มะปรางทั้ง 2 คือ มะปรางเปรี้ยว มะปรางหวาน มะเฟืองทั้ง 2 คือ มะเฟืองเปรี้ยว มะเฟืองหวาน มะขามเทศ 2 คือ มะขามเทศฝาด มะขามเทศมัน
ต่างกันที่ ชนิด (เพศผู้ เพศเมีย)	กระพังโหม ทั้ง 2 คือ กระพังโหมตัวผู้ กระพังโหมตัวเมีย เกลือ ทั้ง 2 คือ เกลือตัวผู้ เกลือตัวเมีย ตำแย ทั้ง 2 คือ ตำแยตัวผู้ ตำแยตัวเมีย เบี้ย ทั้ง 2 คือ เบี้ยตัวผู้ เบี้ยตัวเมีย ผักปอด ทั้ง 2 คือ ผักปอดตัวผู้ ผักปอดตัวเมีย มะยม ทั้ง 2 คือ มะยมตัวผู้ มะยมตัวเมีย หมาก ทั้ง 2 คือ หมากผู้ หมากเมีย ศิลายอน ทั้ง 2 คือ ศิลายอนตัวผู้ ศิลายินตัวเมีย
ต่างกันจาก ถิ่นที่เกิด	กระท้อน ทั้ง 2 คือ กระท้อนบ้าน กระท้อนป่า กะทือ ทั้ง 2 คือ กะทือบ้าน กะทือป่า ขี้เหล็ก ทั้ง 2 คือ ขี้เหล็กบ้าน ขี้เหล็กป่า เขาวัว ทั้ง 2 คือ เขาวัวบ้าน เขาวัวป่า ชำมะเรียง ทั้ง 2 คือ ชำมะเรียงบ้าน ชำมะเรียงป่า ปรง ทั้ง 2 คือ ปรงบ้าน ปรงป่า ประยงค์ ทั้ง 2 คือ ประยงค์บ้าน ประยงค์ป่า ผักหวาน ทั้ง 2 คือ ผักหวานบ้าน ผักหวานป่า ยอ ทั้ง 2 คือ ยอบ้าน ยอป่า สะเดา ทั้ง 2 คือ สะเดาบ้าน สะเดาป่า สีเสียด ทั้ง 2 คือ สีเสียดแขก สีเสียดไทย หัศคุณ ทั้ง 2 คือ ทัศคุณเทศ หัศคุณไทย อบเชย ทั้ง 2 คือ อบเชยเทศ อบเชยไทย ชะเอม ทั้ง 2 คือ ชะเอมเทศ ชะเอมไทย ชุมเห็ด ทั้ง 2 คือ ชุมเห็ดเทศ ชุมเห็ดไทย หัวข้าวเย็น ทั้ง 2 คือ หัวข้าวเย็นเหนือ หัวข้าวเย็นใต้ ชะมด ทั้ง 2 คือ ชะมดเช็ด ชะมดเชียง ดีเกลือ ทั้ง 2 คือ ดีเกลือไทย ดีเกลือฝรั่ง มะระ ทั้ง 2 คือ มะระขี้นก มะระจีน สลอด ทั้ง 2 คือ สลอดบก สลอดน้ำ แสม ทั้ง 2 คือ แสมสาร แสมทะเล

พิกัดยา 2 สิ่ง

---

พิกัดยา 3 สิ่ง

---

พิกัดยา 4 สิ่ง

---

พิกัดยา 5 สิ่ง

---

พิกัดยา 6 สิ่ง

---

พิกัดยา 7 สิ่ง

---

พิกัดยา 8 สิ่ง

---

พิกัดยา 9 สิ่ง

---

พิกัดยา 10 สิ่ง

---

พิกัด พิเศษ

มหาพิกัดตรี ใช้แก้ในสมุฏฐานต่าง ๆ ในฤดูต่าง ๆ

---

มหาพิกัดเบญจ (ยา 5 สิ่ง)

---

มหาพิกัดทั่วไป (ยา 6 สิ่ง)

หลักการปรุงยา	ตัวยาตรง คือ ตัวยาที่มีสรรพคุณบำบัดโรคและไข้ที่เป็นอาการสำคัญของผู้ป่วย ตัวยาช่วย คือ ตัวยาที่แพทย์ใช้ช่วยในการรักษาเมื่อมีโรคแทรก โรคตาม หรือโรคหลาย โรครวมกัน เช่น อาการไอซึ่งมีตัวยาละลายเสมหะเป็นตัวยาช่วย ตัวยาประกอบ คือ ตัวยาที่มีสรรพคุณในการป้องกันโรคตามและช่วยบำรุงแก้ส่วนที่แพทย์หรือเภสัชกรเห็นควร หรืออาจจะใช้เป็นยาคุมฤทธิ์ยาอื่น เช่น การใช้ลูก ผักชีล้อมในตำรับยาถ่ายเพื่อลดผลข้างเคียงของอาการไซ้ท้อง ตัวยาชูกลิ่น ชูรส และแต่งสี คือ ตัวยาที่ช่วยแต่งกลิ่น สีของตำรับยาให้น่ารับประทานปรับรสยาให้รับประทานได้ง่ายขื้น
ขั้นตอนการปรุงยา	พิจารณาตัวยา พิจารณาสรรคุณตัวยาแต่ละอย่าง พิจารณาดูขนาดและปริมาณของตัวยา ความสะอาดและความละเอียด รอบคอบของเภสัชกร ปรุงยาให้ถูกวิธี
การปรุงยาตามแบบแผนโบราณ การปรุงยาตามแบบแผนโบราณ มี 28 วิธี	ยาสับเป็นชิ้นเป็นท่อนใส่ลงในหม้อ เติมน้ำต้มแล้วรินแต่น้ำกิน ยาดองแช่ด้วยน้ำท่าหรือน้ำสุรา แล้วรินแต่น้ำกิน ยากัดด้วยเหล้าหรือแอลกอฮอล์ และหยดลงในน้ำ เติมน้ำกิน ยาเผาเป็นด่าง เอาด่างมาแช่น้ำไว้ แล้วรินแต่น้ำกิน ยากลั่นเอาน้ำเหงื่อ เอาด่างมาแช่น้ำไว้ แล้วรินแต่น้ำกิน ยาหุงด้วยมัน เอาน้ำมันใส่กล่อง เป่าบาดแผล และฐานฝี ยาผสมแล้ว ต้มเอาน้ำบ้วนปาก ยาผสมแล้ว ต้มเอาน้ำอาบ ยาผสมแล้ว ต้มเอาน้ำแช่ ยาผสมแล้ว ต้มเอาน้ำสระ ยาผสมแล้ว ต้มเอาน้ำสวน ยาต้มเป็นผงแล้ว บดให้ละเอียดละลายน้ำกระสายกิน ยาเผาหรือคั่วให้ไหม้ ตำเป็นยาผงบดให้ละเอียด ละลายน้ำกิน ยาผสมแล้ว ทำเป็นผง กวนให้ละเอียดใส่กล่องเป่าทางจมูกและคอ ยาผสมแล้วม้วนเป็นบุหรี่ หรือยัดกล้องสูบ ยาผสมแล้ว มาเป็นยาธาตุ ยาผสมแล้ว ทำเป็นลูกประคบ ยาผสมแล้วใช้เป็นยาพอก ยาผสมแล้ว บดละเอียดเป็นผงแล้วปั่นเป็นเม็ดหรือเม็ดลูกกลอน กลืนกิน ยาผสมแล้ว บดผงปั่น เป็นแผ่นหรือปั่นเป็นแท่ง แล้วใช้เหน็บ ยาผสมแล้ว บดผงผสมตอกอัดเม็ด ยาผสมแล้ว บดผงทำเม็ดแล้วเคลือบ ยาผสมแล้ว ทำเป็นเม็ดแคปซูล (ต้องมีคำว่า “แผนโบราณ” อยู่บนแคปซูล ยาผสมแล้ว ห่อผ้าบรรจุลงในกลักแล้วเอาไว้ใช้ดม ยาผสมแล้ว ใส่กล่องติดไฟใช้ควันเป่าบาดแผลและฐานฝี ยาผสมแล้ว เผาไฟหรือโรยบนถ่านไฟ ใช้ควันรม ยาผสมแล้ว ต้มเอาไอลมหรืออบ ยาผสมแล้ว กวนเป็นยาขี้ผึ้งปิดแผล ซึ่งเรียกว่ายากวน

เครื่องหมาย “ตีนกา”

---

มาตราชั่ง แบบโบราณ

---

มาตราวัด แบบโบราณ

---

มาตราชั่งเปรียบเทียบ ไทย – สากล (เมตริก)

---

มาตรา สำหรับตวงของเหลว